Διαφθορά & Ελληνική Ηθική Ταυτότητα

Είχε σταλεί για δημοσίευση στην Καθημερινή στις 21/11/2005

Πολλά ακούγονται σήμερα για την διαφθορά, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης “αποκαλύπτουν” συνεχώς περιστατικά διαφθοράς. Η διαφθορά μας απασχολεί όλους και γι αυτό “πουλάει”. Νόμοι υπάρχουν πάρα πολλοί, απλά δεν τηρούνται ακούμε από αρκετούς!

Γιατί άραγε δεν τηρούνται οι υπάρχοντες νόμοι και τι είναι πραγματικά η διαφθορά όταν η πλειοψηφία των νεοελλήνων επιδίδεται σε αυτή, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ; Υπάρχουν άραγε και αδιάφθοροι, εκτός από διεφθαρμένους και διαφθορείς και πως προσδιορίζονται αυτοί;
- Εάν ανακαλύπτατε, ότι το παρόν άρθρο το έχουμε αντιγράψει από κάποιον τρίτο, θα λέγατε τάχα πως είμαστε διεφθαρμένοι;
- Έχουμε διαφθορά μόνο όταν κάποιος δημόσιος λειτουργός εισπράττει χρήματα για να διεκπεραιώσει κάτι που καλύπτεται ήδη από τον μισθό του; - Είναι διαφθορά η χρησιμοποίηση ψεύτικων πειστηρίων από έναν αστυνομικό για να συλληφθεί ένας παιδεραστής;
- Πως μπορεί να χαρακτηρισθεί η επαγγελματική αποκατάσταση μερικών ψηφοφόρων ενός βουλευτή μετά την εκλογή του κόμματός του στην κυβέρνηση, όταν αυτό αποτελεί πάγια πρακτική τα τελευταία 50 χρόνια;
- Είναι διαφθορά η ψευδορκία του μάρτυρα υπεράσπισης ενός αδίκως κατηγορούμενου στο δικαστήριο και
- Τι είναι η αλλοίωση του καταμετρητή πετρελαίου ενός βυτιοφόρου από τον βυτιοφορέα;

Σ΄ όλα τα παραπάνω παραδείγματα, είναι ευκολότερος ο γενικός χαρακτηρισμός των πράξεων ως ηθικά ελλειμματικές, παρά ο ειδικότερος ως διαφθορά. Ακόμη όμως και το ηθικό έλλειμμα είναι μια πολύ σχετική έννοια.

Η ηθική διαμορφώνεται και εξαρτάται από το φιλοσοφικό πλαίσιο που χρησιμοποιεί κάποιος για να δώσει νόημα στην ζωή του, στον εαυτό του, “στους άλλους” (δηλαδή στην κοινωνία) και στις σχέσεις του με τους άλλους. Έτσι το ηθικό έλλειμμα ή πλεόνασμα (μπορεί άραγε να υπάρξει πλεόνασμα ηθικής;) προσδιορίζεται από τον καθένα ξεχωριστά και φανερώνει την απάντηση που έχει δώσει σε μια σειρά από θεμελιώδη ερωτήματα.

Κάθε άνθρωπος δίνει μια απάντηση, συνειδητά ή ασυνείδητα, λιγότερο ή περισσότερο συγκροτημένη και συνεκτική. Οι απαντήσεις που δίνει ο άνθρωπος στα θεμελιώδη ερωτήματα, είναι εκείνες που προσδιορίζουν τα πιστεύω του και κατευθύνουν τις ενέργειές του. Αλλιώς αντιλαμβάνεται “το νόημα της ζωής” και την ηθική ένας υπαρξιστής, αλλιώς ένας πραγματιστής, διαφορετικά ένας ατομιστής και αλλιώς ένας ιδεαλιστής ή ένας ρομαντικός. Επομένως δεν μπορούμε να μιλάμε για μια και μοναδική ατομική ηθική.

Ο κάθε ένας από εμάς διαμορφώνει ή έχει διαμορφώσει την δική του “προσωπική ηθική”. Από την άλλη μεριά, τόσο η ορθόδοξη εκκλησία όσο και η ελληνική πολιτεία διαθέτουν μια ηθική η οποία καταγράφεται στα κείμενα της ορθοδοξίας και στις πρακτικές της ελληνικής πολιτείας (π.χ. σε νόμους). Επίσης η οποιαδήποτε ηθική, είτε αυτή της πολιτείας ή εκείνη της εκκλησίας προϋποθέτει μια “φιλοσοφία”, δηλαδή ένα πλέγμα υποθέσεων και απαντήσεων στα θεμελιώδη ανθρώπινα ερωτήματα.

Πως εξηγείται λοιπόν ενώ υπάρχουν τόσο οι νόμοι της ελληνικής πολιτείας όσο και τα εκκλησιαστικά κείμενα, οι Έλληνες πολίτες να συνεχίζουν την παραβίαση των νόμων με περίσσια ελαφρότητα, ενεργώντας πολλές φορές ενάντια στην παραδοσιακή ελληνορθόδοξη ηθική;

Η απάντηση φαίνεται πως είναι απλή. Κάθε άνθρωπος έχει διαμορφώσει την δική του “προσωπική” φιλοσοφία και ηθική, έχοντας δεχθεί επιρροές τόσο από την οικογένειά του, τον χώρο εργασίας, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, την εκκλησία, όσο και από τον φιλικό και κοινωνικό του περίγυρο. Έτσι είναι επόμενο κάθε πολίτης να έχει σχηματίσει μια προσωπική ηθική λιγότερο ή περισσότερο διαφορετική από εκείνη που εκφράζουν η εκκλησία και οι νόμοι της ελληνικής πολιτείας.

Από την άλλη μεριά, οι νόμοι είναι απλώς περιγραφικοί και όχι νοηματικοί, δηλαδή διατυπώνουν μόνο το τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνει κάποιος. Οι νόμοι δεν εξηγούν το φιλοσοφικό και ηθικό υπόβαθρο, το νόημα δηλαδή που κρύβεται πίσω από αυτούς και έχει οδηγήσει στην ύπαρξή τους. Επομένως μπορούμε να έχουμε άνετα το φαινόμενο της ασυμφωνίας μεταξύ, της προσωπικής ηθικής της μητέρας που δωροδοκεί έναν δημόσιο υπάλληλο για να διορίσει το παιδί της, και της "ηθικής του νόμου" που βρίσκεται πίσω από την απαγόρευση της δωροδοκίας.

Πολλοί βέβαια θα ισχυρισθούν πως η “ηθική του νόμου” είναι αυτονόητη και γνωστή σε όλους. Μάλιστα η ηθική του νόμου απορρέει από την ανάγκη ύπαρξης μια αποτελεσματικής και συμπαγούς κοινωνίας στην οποία συμμετέχουν οικιοθελώς οι πολίτες της. Επομένως, θα πει κάποιος, οι πολίτες όχι μόνο οφείλουν να γνωρίζουν την “ηθική του νόμου” αλλά και να την τοποθετούν “πάνω” από την προσωπική τους ηθική.

Όμως, πως μπορεί πραγματικά να απαιτεί κανείς όχι μόνο την γνώση “του γράμματος του νόμου” αλλά και της “ηθικής του νόμου”, όταν η τελευταία, ουσιαστικά, είναι γνωστή μόνο σε κάποιους νομοθέτες; Πως μπορεί να απαιτεί κανείς, από ελεύθερους και επομένως οικιοθελώς συμμετέχοντες πολίτες, απλώς και μόνο την συμμόρφωση στο “γράμμα του νόμου”;
Πως μπορεί να απαιτείται κάτι τέτοιο, όταν απουσιάζει από την ελληνική κοινωνία, μια συνεκτική, κοινά αποδεκτή, διατυπωμένη με σαφήνεια φιλοσοφία και ηθική, ας την ονομάσουμε “Ελληνική Φιλοσοφία & Ηθική” ;! Εάν υπήρχε κάτι τέτοιο, θα χαρακτήριζε στο σύνολό της την κοινωνία μας. Εάν υπήρχε μια “Ελληνική Φιλοσοφία και Ηθική”, τότε θα την ξέραμε όλοι, όπως γνωρίζουμε το ελληνικό Σύνταγμα, την ελληνική Σημαία και τον ελληνικό Εθνικό Ύμνο!

Ανεξάρτητα πάντως από το αν θέλαμε και μπορούσαμε να είχαμε διαμορφώσει μια συγκροτημένη “Ελληνική Φιλοσοφία & Ηθική” κάθε κοινωνία, επομένως και η δική μας, έχει μια πραγματική “μέση φιλοσοφία και ηθική". Η “μέση φιλοσοφία και ηθική" δεν είναι κάτι συγκεκριμένο και σταθερό, ούτε αποτελεί ένα συνεκτικό πλέγμα υποθέσεων και απαντήσεων.

Η “μέση φιλοσοφία και ηθική”, είναι όμως κάτι πολύ χειροπιαστό! Δεν ταυτίζεται ούτε με μια ορισμένη “προσωπική” ηθική, ούτε με μια διαμορφωμένη και επίσημη ελληνική ηθική. Η “μέση” ηθική είναι η κοινή συνισταμένη ενός μεγάλου αριθμού “προσωπικών” ηθικών, δηλαδή μια υποβόσκουσα ηθική της πλειοψηφίας. Όπως καταλαβαίνουμε, αυτή η “μέση ηθική” μπορεί να είναι πολύ διαφορετική τόσο από την δική μου “προσωπική” ηθική, από την δική σας αλλά και από την “ηθική των νόμων” και της ορθόδοξης εκκλησίας. Η “μέση” ηθική είναι η πολύ πραγματική ηθική που χρησιμοποιούμε, συνειδητά ή ασυνείδητα, η πλειοψηφία των Ελλήνων σήμερα και εκδηλώνεται μέσα από τις πράξεις ή τις παραλείψεις μας.

Για να επανέρθουμε στο πρόβλημα της διαφθοράς, η διαφθορά όπως αφήσαμε να εννοηθεί είναι μια ηθικά ελλειμματική πράξη. Για να προσδιορίσουμε όμως τον βαθμό ελλείμματος της πράξης αυτής θα πρέπει να την συγκρίνουμε με κάτι. Θα πρέπει να διαθέτουμε ένα μέτρο, ως προς το οποίο συγκρίνοντάς την να αποφανθούμε ότι είναι λιγότερο ή περισσότερο ελλειμματική.

Άραγε με τι άλλο θα μπορούσε να συγκρίνει την ηθικότητα μιας πράξης, κάθε ένας από εμάς τους Έλληνες, πέρα από την “προσωπική” του ηθική; Θα μπορούσε να την συγκρίνει με τον νόμο ή με κάποια άγραφη ηθική και φιλοσοφία; Στην πρώτη περίπτωση, πως μπορεί να συγκρίνει κανείς έναν νόμο με μια ηθική εφόσον είναι ανόμοιες, μη συγκρίσιμες έννοιες; Η φιλοσοφία και επομένως η ηθική είναι αυτές που διαμόρφωσαν τον νόμο και όχι το αντίστροφο! Επόμενως, η ηθική προηγείται, είναι "ανώτερη" από τον νόμο. Δηλαδή, ο νόμος δεν μπορεί να είναι ποτέ υπεράνω μιας ηθικής, ακόμη και αν πρόκειται για την δική μου “προσωπική” ηθική και όχι την “ηθική του νόμου”, μέσω και εξαιτίας της οποίας αυτός υπάρχει.

Γι’ αυτό άλλωστε λέγεται πως “οι νόμοι υπάρχουν για να παραβιάζονται”… Όπως καταλαβαίνουμε οι ηθικές αξίες στις οποίες κάποιος πιστεύει διότι συνδέονται με το νόημα που δίνει στην ζωή του, δύσκολα καταπατώνται! Άσχετα με το πόσο ισχυρά φωνάζουν οι περισσότεροι για την τήρηση των νόμων, μικρά θα είναι τα αποτελέσματα και όποια υπάρξουν θα προέρχονται από αναστρέψιμες και μη οικιοθελείς “υποχωρήσεις” της “προσωπικής” ηθικής. Οι νόμοι δεν απηχούν ούτε στην ηθική ούτε στην φιλοσοφική υπόσταση των ανθρώπων. Απλά περιγράφουν το πώς χωρίς να εξηγούν το γιατί.

Έτσι μας μένει ουσιαστικά μόνο η δεύτερη περίπτωση. Στην πραγματικότητα το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε για να προσδιορίσουμε το έλλειμμα ηθικής μιας πράξης, είναι να την συγκρίνουμε με μια αόριστη και άγραφη ηθική. Αυτή η άγραφη ηθική δεν μπορεί να είναι άλλη από την “μέση φιλοσοφία & ηθική” για την οποία ήδη μιλήσαμε. Η “μέση ηθική”, είναι η μόνη ηθική που διαθέτουμε με την οποία μπορούμε να μετρήσουμε την ηθικότητα των πράξεών μας. Η “μέση ηθική” όμως δεν είναι ούτε σταθερή ούτε συγκεκριμένη! Οπότε είμαστε μάλλον σε αδιέξοδο, η μόνη διαθέσιμη “συλλογική μεζούρα ηθικής” είναι μια απροσδιόριστη “μέση ηθική της πλειοψηφίας”, η οποία κατηφορίζει συνεχώς και δεν μας ικανοποιεί καθόλου πια!

Όμως πόσο διαφορετικά θα ήταν τα πράγματα, εάν υπήρχε μια υπαρκτή και διαχρονική “Ελληνική Φιλοσοφία και Ηθική”! Αυτή θα διευκόλυνε με το κύρος της, την συνοχή της και την καθολικότητά της, τόσο στην κατανόηση της λογικής των νόμων όσο και τον έλεγχο την ηθικής ελλειμματικότητας των πράξεών μας με αντικειμενικό τρόπο. Μιλάμε φυσικά για ένα γραπτό κείμενο με κύρος και καθολικότητα, αντίστοιχης του ελληνικού Συντάγματος.

Άραγε πως και δεν έχει διαμορφωθεί ποτέ μέχρι σήμερα μια επίσημη “Ελληνική Ηθική Ταυτότητα”; Μήπως η φιλοσοφία και κατά συνέπεια η ηθική δεν είναι από τα πιο ουσιώδη δομικά στοιχεία του Χαρακτήρα των Ελλήνων και της κοινωνίας μας; Θα πει βέβαια κάποιος πως με δεδομένη την ελληνορθόδοξη εκκλησία, τα τόσα πολλά φιλοσοφικά ρεύματα και το ζήτημα της ελευθερίας στην “ατομική” επιλογή νοήματος ζωής, είναι αδύνατο έως ανεπίτρεπτο να επιχειρηθεί η διαμόρφωση μιας συγκεκριμένης σύγχρονης “Ελληνικής Φιλοσοφίας & Ηθικής Ταυτότητας”.

Πόσο οξύμωρο όμως είναι αυτό, ιδιαίτερα μάλιστα όταν τα πολιτειακά συστήματα θεμελιώνονται πάνω στις βάσεις κάποια φιλοσοφικού συστήματος σκέψης! Διότι έχουμε ήδη επιλέξει ένα συγκεκριμένο πολιτειακό σύστημα, την κοινοβουλευτική δημοκρατία, ανάμεσα στα τόσα που υπάρχουν και την έχουμε διατυπώσει ως ελληνικό Σύνταγμα. Η επιλογή δηλαδή της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας ανάμεσα σε τόσα άλλα πολιτεύματα, όσο αυτονόητη και αν μας φαίνεται, δεν αποτελεί ακριβώς αυτό: μια συνειδητή επιλογή μας που απορέει απο κάποια κοινά αποδεκτή φιλοσοφία και ηθική ταυτότητα;

Εάν είχαμε διαμορφώσει εδώ και 50 χρόνια μια “Ελληνική Φιλοσοφία και Ηθική Ταυτότητα” , τώρα θα διαθέταμε μια “μέση” φιλοσοφία και ηθική πολύ κοντύτερα στην “Ελληνική”. Η επίσημη "Ελληνική Ηθική Ταυτότητα" θα διδασκόταν στα σχολεία και θα επηρέαζε όλη το κοινωνικο-πολιτικό γίγνεσθαι. Από την άλλη μεριά, αν αναλογισθούμε ότι αυτή η “μέση φιλοσοφία” δεν βασίζεται στην πραγματικότητα σε μια συγκροτημένη, συνεκτική και σύγχρονη θεώρηση της ζωής, δεν είναι απορίας άξιο που η ελληνική κοινωνία ζει σήμερα την διαπίστωση ότι η παρούσα “μέση ηθική” δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες των Ελλήνων για μια ανώτερη και καλύτερη “Ελληνική Ηθική Ταυτότητα”.

Δεν είναι παραγωγικότερο παράλληλα με την σκανδαλολογία και την αυστηρότερη υπακοή στους νόμους, να εστιάσουμε τις δυνάμεις μας στην αναζήτηση και συν-διαμόρφωση μιας επίσημης Ελληνικής Φιλοσοφίας & Ηθικής Ταυτότητας;

Ακούγεται εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα! Μερικοί μπορεί να θεωρήσουν μια τέτοια συζήτηση από αδιέξοδη μέχρι επικίνδυνη, αλλά δεν είναι προτιμότερο να έχουμε όλοι μαζί ένα κοινό νόημα που να μοιραζόμαστε, αντί ο καθένας από εμάς να ζει μέσα στην “προσωπική” του άγνοια; Άλλωστε η ύπαρξη ενός τέτοιου “Φιλοσοφικού και Ηθικού Συντάγματος” δεν θα αποτρέψει να υπάρχουν και αντίθετες απόψεις, αλλά σίγουρα μπορεί να δώσει πολύ μεγαλύτερη συνοχή.

Ένα “Σύνταγμα” Ελληνικής Φιλοσοφίας & Ηθικής θα δώσει γενικότερα το όραμα και την κατεύθυνση που χρειαζόμαστε, θα μας κάνει καλύτερους, και θα περιορίσει ειδικότερα το έλλειμμα ηθικής που διαπιστώνουμε σήμερα ως διαφθορά.